สถาบันอุดมศึกษาในประเทศไทยถือกำเนิดมาเกือบศตวรรษ จากอดีตถึงปัจจุบัน อาจกล่าวถึงประเภทของสถาบันอุดมศึกษา โดยพิจารณาจากต้นสังกัดที่ถือกำเนิด วัตถุประสงค์ของการจัดตั้ง และกลุ่มเป้าหมายผู้เข้าเรียน ได้ดังนี้

๑. สถาบันอุดมศึกษาในกำกับดูแลของกระทรวงศึกษาธิการ

ก. สถาบันอุดมศึกษาของรัฐ

กระทรวงศึกษาธิการแบ่งประเภทสถาบันอุดมศึกษา ในสังกัดกระทรวงศึกษาธิการ ออกเป็น ๓ ประเภท คือ

๑. มหาวิทยาลัยของรัฐ ประกอบด้วย มหาวิทยาลัยในกำกับของรัฐ และมหาวิทยาลัยในสังกัดของรัฐ

๒. สถาบันอาชีวศึกษา และ

๓. วิทยาลัยชุมชน แต่ละประเภท ประกอบด้วยมหาวิทยาลัยและสถาบัน ได้แก่

๑. มหาวิทยาลัยของรัฐ ประกอบด้วย

๑) มหาวิทยาลัยในกำกับของรัฐ เป็นสถาบันอุดมศึกษาในกำกับของรัฐบาล หรือที่เรียกว่า "มหาวิทยาลัยนอกระบบ" คือ สถาบันอุดมศึกษาของรัฐ ที่มีการบริหารการจัดการอิสระแยกจากระบบราชการ แต่ยังได้รับเงินอุดหนุนทั่วไป ที่รัฐจัดสรรให้ เป็นรายปีโดยตรง เพื่อใช้จ่ายตามความจำเป็นในการดำเนินการตามวัตถุประสงค์ของมหาวิทยาลัย ใน พ.ศ. ๒๕๕๔ มี ๑๕ แห่ง ได้แก่

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

มหาวิทยาลัยทักษิณ

มหาวิทยาลัยมหิดล

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าพระนครเหนือ

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี

มหาวิทยาลัยบูรพา

มหาวิทยาลัยพะเยา

มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง

มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ์

สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกล้าเจ้าคุณทหารลาดกระบัง

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

๒) มหาวิทยาลัยในสังกัดของรัฐ เป็นสถาบันอุดมศึกษาที่มีฐานะเป็นส่วนราชการ แบ่งเป็น ๓ กลุ่ม คือ กลุ่มมหาวิทยาลัยและสถาบัน กลุ่มมหาวิทยาลัยราชภัฏ และกลุ่มมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคล แต่ละกลุ่มมีมหาวิทยาลัย ดังนี้

กลุ่ม ๑ มหาวิทยาลัยและสถาบัน มี ๑๕ แห่ง ได้แก่

มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

มหาวิทยาลัยนครพนม

มหาวิทยาลัยนเรศวร

มหาวิทยาลัยแม่โจ้

มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ

มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์

มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี

สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์

มหาวิทยาลัยขอนแก่น

มหาวิทยาลัยนราธิวาสราชนครินทร์

มหาวิทยาลัยมหาสารคาม

มหาวิทยาลัยรามคำแหง

มหาวิทยาลัยศิลปากร

มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช

สถาบันเทคโนโลยีปทุมวัน

กลุ่ม ๒ มหาวิทยาลัยราชภัฏ มี ๔๐ แห่ง ได้แก่

มหาวิทยาลัยราชภัฏกาญจนบุรี

มหาวิทยาลัยราชภัฏกำแพงเพชร

มหาวิทยาลัยราชภัฏชัยภูมิ

มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่

มหาวิทยาลัยราชภัฏธนบุรี

มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา

มหาวิทยาลัยราชภัฏนครสวรรค์

มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์

มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา

มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบุรี

มหาวิทยาลัยราชภัฏภูเก็ต

มหาวิทยาลัยราชภัฏยะลา

มหาวิทยาลัยราชภัฏราชนครินทร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง

มหาวิทยาลัยราชภัฏวไลยอลงกรณ์ ในพระบรมราชูปถัมภ์

มหาวิทยาลัยราชภัฏสงขลา

มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนสุนันทา

มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี

มหาวิทยาลัยราชภัฏอุบลราชธานี

มหาวิทยาลัยราชภัฏกาฬสินธุ์

มหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม

มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย

มหาวิทยาลัยราชภัฏเทพสตรี

มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม

มหาวิทยาลัยราชภัฏนครศรีธรรมราช

มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา

มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร

มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูลสงคราม

มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์

มหาวิทยาลัยราชภัฏมหาสารคาม

มหาวิทยาลัยราชภัฏร้อยเอ็ด

มหาวิทยาลัยราชภัฏรำไพพรรณี

มหาวิทยาลัยราชภัฏเลย

มหาวิทยาลัยราชภัฏศรีสะเกษ

มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร

มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนดุสิต

มหาวิทยาลัยราชภัฏสุราษฎร์ธานี

มหาวิทยาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง

มหาวิทยาลัยราชภัฏอุตรดิตถ์

กลุ่ม ๓ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคล มี ๙ แห่ง ได้แก่

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลธัญบุรี

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลรัตนโกสินทร์

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลศรีวิชัย

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลอีสาน

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลพระนคร

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลล้านนา

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลสุวรรณภูมิ

๒. สถาบันการอาชีวศึกษา เป็นสถาบันการศึกษาที่มุ่งผลิตและพัฒนากำลังคนในด้านวิชาชีพ ตั้งแต่ประกาศนียบัตรวิชาชีพ ประกาศนียบัตรวิชาชีพชั้นสูง และปริญญาตรีสายเทคโนโลยีหรือสายปฏิบัติการ

๓. วิทยาลัยชุมชน เป็นสถาบันการศึกษาระดับอุดมศึกษาที่มุ่งเน้นการผลิตผู้สำเร็จการศึกษาต่ำกว่าปริญญา ทำหน้าที่ให้บริการ การศึกษาระดับสูง และจัดอบรมระยะสั้นให้แก่ชุมชนที่วิทยาลัยตั้งอยู่ ทั้งด้านวิชาการและวิชาชีพ รวมทั้งส่งเสริมสนับสนุน การพัฒนาอาชีพ คุณภาพชีวิต เศรษฐกิจ และสังคมของชุมชน จัดการเรียนการสอนแบบเปิดกว้างหลากหลายตามความต้องการ ของชุมชนท้องถิ่น โดยหลักสูตรมีความยืดหยุ่นตามความต้องการของผู้เรียน ความต้องการแก้ไขปัญหา ความต้องการพัฒนาศักยภาพบุคคลและวิถีชีวิต และความต้องการของตลาดแรงงาน เพื่อเตรียมกำลังคนที่มีความรู้ เข้าสู่ภาคการผลิตจริงในชุมชน เป็นกลไกของชุมชนในการพัฒนาชุมชนอย่างยั่งยืนภายใต้การบริหารจัดการ และดำเนินงาน ด้วยพลังแห่งศรัทธา และความร่วมมือจากบุคคล ตลอดจนหน่วยงานและองค์การต่างๆ ในชุมชนนั้นๆ ไปสู่ระบบการบริหารวิทยาลัยชุมชน ที่เป็นสถานศึกษาของชุมชน ดำเนินงานโดยชุมชน และตอบสนองความต้องการของชุมชน มี ๑๙ แห่ง ได้แก่

วิทยาลัยชุมชนตราด

วิทยาลัยชุมชนนราธิวาส

วิทยาลัยชุมชนปัตตานี

วิทยาลัยชุมชนพังงา

วิทยาลัยชุมชนมุกดาหาร

วิทยาลัยชุมชนยโสธร

วิทยาลัยชุมชนระนอง

วิทยาลัยชุมชนสตูล

วิทยาลัยชุมชนสระแก้ว

วิทยาลัยชุมชนอุทัยธานี

วิทยาลัยชุมชนตาก

วิทยาลัยชุมชนบุรีรัมย์

วิทยาลัยชุมชนแพร่

วิทยาลัยชุมชนพิจิตร

วิทยาลัยชุมชนแม่ฮ่องสอน

วิทยาลัยชุมชนยะลา

วิทยาลัยชุมชนสงขลา

วิทยาลัยชุมชนสมุทรสาคร

วิทยาลัยชุมชนหนองบัวลำภู

ข. สถาบันอุดมศึกษาเอกชน

สำนักงานคณะกรรมการการอุดมศึกษา กระทรวงศึกษาธิการ ได้จัดแบ่งประเภทของสถาบันอุดมศึกษาเอกชนออกเป็น ๓ กลุ่ม คือ

๑. มหาวิทยาลัยเอกชน

๒. สถาบันเอกชน และ

๓. วิทยาลัยเอกชน เป็นสถาบันอุดมศึกษาที่ตั้งขึ้นตามพระราชบัญญัติการศึกษาเอกชน แบ่งเป็น ๓ ประเภท คือ มหาวิทยาลัย สถาบัน และวิทยาลัย มีผู้รับใบอนุญาตดำเนินการ แต่ละกลุ่มมีรายนาม ดังนี้

๑. มหาวิทยาลัยเอกชน เป็นสถาบันอุดมศึกษาที่เปิดสอนระดับปริญญาตรี และบางแห่งเปิดสอนระดับบัณฑิตศึกษาด้วย มี ๔๐ แห่ง ได้แก่

มหาวิทยาลัยกรุงเทพ

มหาวิทยาลัยกรุงเทพธนบุรี

มหาวิทยาลัยการจัดการและเทคโนโลยีอีสเทิร์น

มหาวิทยาลัยเกริก

มหาวิทยาลัยเกษมบัณฑิต

มหาวิทยาลัยคริสเตียน

มหาวิทยาลัยเจ้าพระยา

มหาวิทยาลัยชินวัตร

มหาวิทยาลัยเซนต์จอห์น

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีมหานคร

มหาวิทยาลัยธนบุรี

มหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย์

มหาวิทยาลัยนอร์ทกรุงเทพ

มหาวิทยาลัยนอร์ท-เชียงใหม่

มหาวิทยาลัยนานาชาติแสตมฟอร์ด

มหาวิทยาลัยนานาชาติเอเชีย-แปซิฟิก

มหาวิทยาลัยปทุมธานี

มหาวิทยาลัยพายัพ

มหาวิทยาลัยฟาร์อีสเทอร์น

มหาวิทยาลัยภาคกลาง

มหาวิทยาลัยภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

มหาวิทยาลัยโยนก

มหาวิทยาลัยรังสิต

มหาวิทยาลัยรัตนบัณฑิต

มหาวิทยาลัยราชธานี

มหาวิทยาลัยวงษ์ชวลิตกุล

มหาวิทยาลัยเว็บสเตอร์ (ประเทศไทย)

มหาวิทยาลัยเวสเทิร์น

มหาวิทยาลัยศรีปทุม

มหาวิทยาลัยสยาม

มหาวิทยาลัยหอการค้าไทย

มหาวิทยาลัยหัวเฉียวเฉลิมพระเกียรติ

มหาวิทยาลัยหาดใหญ่

มหาวิทยาลัยอัสสัมชัญ

มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา

มหาวิทยาลัยอีสเทิร์นเอเชีย

มหาวิทยาลัยอีสาน

มหาวิทยาลัยเอเชียน

มหาวิทยาลัยเอเชียอาคเนย์

มหาวิทยาลัยพิษณุโลก

๒. สถาบันเอกชน เป็นสถาบันอุดมศึกษาที่เปิดสอนเฉพาะทางในระดับปริญญา มี ๘ สถาบัน ได้แก่

สถาบันกันตนา

สถาบันการเรียนรู้เพื่อปวงชน

สถาบันเทคโนโลยีไทย-ญี่ปุ่น

สถาบันเทคโนโลยีปัญญาภิวัฒน์

สถาบันเทคโนโลยีแห่งอโยธยา

สถาบันบัณฑิตศึกษาจุฬาภรณ์

สถาบันรัชต์ภาคย์

สถาบันอาศรมศิลป์

๓. วิทยาลัยเอกชน เป็นสถาบันอุดมศึกษาที่เปิดสอนในระดับปริญญา มี ๒๓ แห่ง ได้แก่

วิทยาลัยกรุงเทพสุวรรณภูมิ

วิทยาลัยเฉลิมกาญจนา

วิทยาลัยเฉลิมกาญจนาระยอง

วิทยาลัยเชียงราย

วิทยาลัยเซนต์หลุยส์

วิทยาลัยเซาธ์อีสท์บางกอก

วิทยาลัยดุสิตธานี

วิทยาลัยตาปี

วิทยาลัยทองสุข

วิทยาลัยเทคโนโลยีพนมวันท์

วิทยาลัยเทคโนโลยีภาคใต้

วิทยาลัยสยาม

วิทยาลัยนครราชสีมา

วิทยาลัยนานาชาติเซนต์เทเรซา

วิทยาลัยบัณฑิตเอเชีย

วิทยาลัยพิชญบัณฑิต

วิทยาลัยพุทธศาสนานานาชาติ

วิทยาลัยราชพฤกษ์

วิทยาลัยลุ่มน้ำปิง

วิทยาลัยศรีโสภณ

วิทยาลัยสันตพล

วิทยาลัยแสงธรรม

วิทยาลัยอินเตอร์เทคลำปาง

๒. สถาบันอุดมศึกษาสังกัดกระทรวงและหน่วยงานอื่น

เป็นสถาบันอุดมศึกษาสังกัดภาครัฐ และส่วนใหญ่เป็นสถาบันอุดมศึกษาเฉพาะทาง จัดตั้งขึ้น เพื่อผลิตบุคลากรเข้าทำงานในสายงานวิชาการ วิชาชีพของหน่วยงานนั้นๆ และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ได้แก่

กระทรวงกลาโหม เช่น โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า โรงเรียนนายเรือ โรงเรียนนายเรืออากาศ วิทยาลัยแพทยศาสตร์พระมงกุฎเกล้า วิทยาลัยพยาบาลกองทัพบก วิทยาลัยพยาบาลกองทัพเรือ วิทยาลัยพยาบาลทหารอากาศ

กระทรวงการท่องเที่ยวและกีฬา เช่น สถาบันการพลศึกษา

กระทรวงคมนาคม เช่น สถาบันการบินพลเรือน ศูนย์ฝึกพาณิชย์นาวี

กระทรวงวัฒนธรรม เช่น สถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป์

กระทรวงสาธารณสุข เช่น สถาบันพระบรมราชชนก ประกอบด้วย วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี ๒๙ แห่ง วิทยาลัยการสาธารณสุขสิรินธร ๗ แห่ง วิทยาลัยเทคโนโลยีทางการแพทย์และสาธารณสุข กาญจนาภิเษก วิทยาลัยนักบริหารสาธารณสุข วิทยาลัยการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก

สำนักงานตำรวจแห่งชาติ เช่น โรงเรียนนายร้อยตำรวจ วิทยาลัยพยาบาลตำรวจ

กรุงเทพมหานคร เช่น มหาวิทยาลัยนวมินทราธิราช